Η σπείρα

http://www.brightcove.tv/title.jsp?title=340457608

Το σύμπαν είναι μια σπείρα (1984)
---------------------------------


Ο Πλούτος των μορφών


Αμέτρητες μορφές κατοικούν τον ορατό και τον αόρατο κόσμο μας. Τις ανακαλύπτουμε με τη
συνδρομή των εκπληκτικών τεχνολογικών και θεωρητικών μέσων στους γαλαξίες, στην έμβια ύλη,
στο επίγειο περιβάλλον μας. Ο πλούτος και η ποικιλία αυτών των μορφών - στατικών (εκτός χρόνου)
ή σε εξέλιξη (εντός χρόνου) - μοιάζουν πραγματικά χωρίς όρια.
Αιχμηρό και καίριο ερώτημα: είναι άραγε ο άνθρωπος καταδικασμένος απλώς και μόνο να ανακαλύπτει,
έχει ένα συγκεκριμένο περιθώριο δημιουργίας, πρωτοτυπίας; Με άλλα λόγια, τα πάντα στον κόσμο μας
είναι προκαθορισμένα, δεδομένα μια για πάντα, ακόμη κι εάν το τυχαίο αποτελεί μέρος αυτής της
θαυμαστής μηχανής που είναι το σύμπαν; Μπορεί κανείς να διαβάσει στον _Πολιτικό_ του Πλάτωνα
την ωραία θεωρία των αντιστροφών του χρόνου στις περιόδους της γης με τη βοήθεια των κελευστών θεών,
που βρίσκεται σε σύγκρουση με την αυξανόμενη εντροπία ενός αυτόματου συστήματος.
Ο Παρμενίδης έλεγε συστηματικά: "Το γάρ αυτό νοείν εστίν τε και είναι"*. Ασυμμετρικά, ο Καρτέσιος
και ο σολιψισμός του Μπέρκλεϊ ξεκινούσαν από τη σκέψη για να καθορίσουν το πραγματικό:
"Cogito, ergo sum". Αντιστρόφως, οι υλιστές ξεκινούσαν από το πραγματικό για να διαμορφώσουν τη
σκέψη. Η σύγχρονη συζητηση αναφέρεται στην αντιπαράθεση ανάμεσα στη γενετική κληρονομιά των ειδών
και τη φύση.
Ο καλλιτέχνης, ο στοχαστής, το ανθρώπινο ον έχει την επιτακτική ανάγκη μιας υπέρτατης ελπίδας:
να μπορεί να εφευρίσκει, να δημιουργεί, όχι μόνο να ανακαλύπτει ή να αποκαλύπτει, όπως θα έλεγε ο
Χάιντεγκερ.
Ναι, η πρωτοτυπία είναι απόλυτη αναγκαιότητα για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Θα πρόσθετα
πως είναι αναγκαιότητα επιβίωσης για τον κόσμο. Πρέπει να υπάρχει δημιουργία στο σύμπαν. Ο θέος
του Αϊνστάιν θα έπρεπε να είχε τη δύναμη εκείνη που περιέκλειε και υπερέβαινε την εμφανή αντίθεση
μεταξύ αιτιατού και αβεβαιότητας. Αυτός ο θεός, δηλαδή εμείς οι ίδιοι, ο κόσμος.
Τι να κάνουμε όμως για να το μάθουμε; Πώς να διακρίνουμε τη δημιουργία, την απόλυτη πρωτοτυπία από
μια μίμηση, ένα αντίγραφο, έστω και απείρως περίπλοκο;
Δεν είναι παρά μόνο μερικές χιλιετίες που ο άνθρωπος άριχσε να ευρετηριάζει τις γήινες μορφές ή
εκέινες των εννοιών με την ταξινομική διχοτομία του Πλάτωνα. Η απογραφή λοιπόν, η κατάταξη, είναι
απαραίτητο εργαλείο. Εξάλλου είναι ένα πρωταρχικό εργαλείο, απολύτως προγραμματισμένο στη νόησή μας,
που στηρίζει ακολούθως τη λογική, τα μαθηματικά, την επιστήμη, μάλιστα και τις τέχνες.
Ο καλλιτέχνης παίζει με τις μορφές όπως και ο επιστήμονας ή ο πιστός. Ο μουσικός ακόμη πιο
συστηματικά, καθώς ζει ταυτοχρόνως τόσο στο μικρόκοσμο του ήχου όσο και στο μακρόκοσμο ευρύτερων
αρχιτεκτονικών, σαν να βρισκόταν σ' ένα μιλφέιγ φτιαγμένο από στρώματα διάφανα προς όλες τις
κατευθύνσεις.
Ο εκπληκτικός πολλαπλασιασμός μορφών στο σύμπαν θα μπορούσε ίσως να περιοριστεί σε ορισμένα
αρχέτυπα από τα οποία θα εκπορεύονταν όλες οι υπόλοιπες.


Η σπείρα


Ανάμεσα στις μορφές τις περισσότερο ελκυστικές για το πνεύμα είναι η σπείρα. Η απλή, η διπλή, η
πολλαπλή σπείρα, η σπείρα σε δύο ή σε περισσότερες διαστάσεις, βρίσκεται παντού μέσα στο σύμπαν,
στους στροβιλισμούς των ποταμών ή των αερίων, στους έλικες των φυτών, στο DNA, στις επιταχυντικές
ακτινοβολίες, στα κελύφη των σαλιγκαριών, στους κυκλώνες, στους γαλαξίες, στα κέρατα των
προβάτων... Και σχετίζεται άμεσα με τους μαιάνδρους, τους μαιάνδρους των ποταμών, των φιδιών...
Εκείνο όμως που είναι περίεργο, είναι η θέση την οποία κατέχει το μοτίβο της σπείρας ως
αισθητικό διακοσμητικό στη γεωγραφική του κατανομή, επάνω στη γη, στις εποχές της απώτατης
αρχαιότητας, κατά τη διάρκεια εκείνων των χιλιετιών πριν από την εποχή μας. Τη βρίσκει κανείς στο
ωραίο βάζο της περιόδου Τζομόν στην Ιαπωνία, στην Κίνα, στις Κυκλάδες, κατά τη μινωική, κατά τη
μυκηναϊκή εποχή, στην Αφρική, στους μεγάλιθους της Μάλτας ή της Βρεττάνης, στο Περού των Ίνκας
- και μάλιστα, αν και υστερότερα και περισσότερο ορθογωνική, στους Μάγια.
Πράγμα εκπληκτικό: πώς κάποιοι πολιτισμοί, τόσο απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλο και χωρίς
αλληλεπιδράσεις, βρήκαν εκφράσεις της σπείρας τόσο όμοιες και τόσο εκφραστικές αισθητικά; Η
άνθησή τους τοποθετείται κυρίως κατά την 3η και τη 2η χιλιετία πριν από τη χριστιανική εποχή.
Ποιες ήταν οι μαγικές ή οι συμβολικές της σημασίες; Είναι καιρός να προσπαθήσουμε να
συστήσουμε μια μορφολογική επιστήμη ξεκινώντας με την ταξινόμηση των μορφών του σύμπαντος καθώς
και των διαγραμμάτων τους, δηλαδή της αιτιότητάς τους.




*"Γιατί το να σκέφτεσαι και να υπάρχεις είναι το ίδιο πράγμα"